Δ. Θ. Βαχαβιώλος
Οι πολλαπλές νοηματοδοτήσεις της εορτής των Τριών Ιεραρχών (1)
Οι εορτές, οι πανηγύρεις καθώς και οι επέτειοι αποτελούσαν ανέκαθεν κομβικά σημεία αναφοράς κάθε εθνικής, θρησκευτικής ή ακόμα και κοινωνικής/πολιτικής συλλογικότητας λόγω των πολλαπλών τρόπων, με τους οποίους ο κοινωνικός χωροχρόνος οργανώνεται στο πλαίσιό τους, αλλά και λόγω των τρόπων μέσω των οποίων οι τελευταίες εκφράζονται. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η μελέτη της καθιέρωσης ενός εορταστικού γεγονότος, όπως και των διαφορετικών σταδίων διαμόρφωσής του, αποκαλύπτει τη σύνδεση του με τις ευρύτερες πολιτικές και πολιτισμικές παραμέτρους που το σημασιοδοτούν, αλλά και το περιεχόμενο που προσλαμβάνουν αυτές, όταν εγκιβωτίζονται στο εορταστικό γεγονός και υποστασιοποιούνται από αυτό. (2)
Η παρατήρηση αυτή ισχύει και στην περίπτωση των χριστιανικών εορτών, παρ’ όλο που αυτές συνδέονται αναπόσπαστα με την εκκλησιαστική λατρεία και προσλαμβάνουν εσχατολογικό χαρακτήρα στο πλαίσιο της διαφορετικής αντίληψης περί χρόνου, που απορρέει από τη χριστιανική σωτηριολογία. (3) Κάτω από αυτές τις συνθήκες, οι χριστιανικές εορτές δεν συνδέονται μόνο με την λατρευτική ζωή του πιστού και τον καθημερινό του αγιασμό, αλλά και με μία σειρά ευρύτερων πολιτικών και πολιτισμικών παραμέτρων, που προσδίδουν επιπρόσθετες και κατά κανόνα μη θρησκευτικές νοηματοδοτήσεις σε κάθε εορτή . (4) Συχνά, οι νοηματοδοτήσεις αυτές αντανακλούν συγκεκριμένες κοινωνικοπολιτικές ή άλλες διεργασίες κατά τη συγκυρία της θέσμισης μίας εορτής και συχνά μεταβάλλονται με το πέρασμα του χρόνου κάτω από την επίδραση συγκεκριμένων γεγονότων.
Μια χαρακτηριστική περίπτωση χριστιανικής εορτής, στην οποία τα μηνύματα της χριστιανικής θρησκείας συνυπάρχουν με ποικίλες και ως ένα βαθμό διαδοχικά μεταβαλλόμενες νοηματοδοτήσεις είναι και η εορτή των Τριών Ιεραρχών, δηλαδή ο κοινός εορτασμός του Μεγάλου Βασιλείου, του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου καθώς και του αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου κατά την 30η Ιανουαρίου κάθε έτους. Η συγκεκριμένη εορτή εντάχθηκε αρκετά αργά στο εκκλησιαστικό εορτολόγιο, αφού οι τρεις αυτοί ιεράρχες δεν συναποτελούσαν ένα διακριτό αγιολογικό σχήμα στη σκέψη των εκκλησιαστικών και θεολογικών κύκλων μέχρι και τον 11ο αιώνα, οπότε καθιερώνεται ο κοινός εορτασμός των τριών αυτών κορυφαίων ιεραρχών. (5) Τα διαθέσιμα στοιχεία δεν επιτρέπουν την αποσαφήνιση των ιστορικών παραμέτρων κάτω από τις οποίες καθιερώθηκε η συγκεκριμένη εορτή, αν και φαίνεται ότι καθοριστικό ρόλο σε αυτό διαδραμάτισε ο Ιωάννης Μαυρόπους, μητροπολίτης Ευχαϊτών και διαπρεπής αρχαιογνώστης λόγιος του 11ου αιώνα. (6) Ο ιεράρχης αυτός είναι γνωστό ότι συνέταξε ευάριθμα αγιολογικά, υμνολογικά και εγκωμιαστικά έργα, στα οποία διαμορφωνόταν για πρώτη φορά το συγκεκριμένο τριμερές αγιολογικό σχήμα και προσδιοριζόταν η δογματική του νοηματοδότηση. (7)
Συγκεκριμένα, ο Ιωάννης Μαυρόπους επισημαίνει σε αρκετά σημεία των υμνολογικών και εγκωμιαστικών του κειμένων ότι η συγκεκριμένη αγιολογική τριανδρία υπογραμμίζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την τρισυπόστατη διάσταση του θείου στο ορθόδοξο δόγμα. Η δογματική σημασία του κοινού εορτασμού των Τριών Ιεραρχών απορρέει από το γεγονός ότι οι τρεις αυτοί ιεράρχες διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην αποκρυστάλλωση του ορθοδόξου τριαδολογικού δόγματος κατά την περίοδο των μεγάλων αιρέσεων του 4ου αιώνα και υπογραμμίζεται ακόμα και σε αριθμητικό επίπεδο, αφού οι Τρεις Ιεράρχες είναι τρεις και όχι δυο ή τέσσερις. (8) Η νοηματοδότηση αυτή εγγράφεται στο πλαίσιο της αναγκαιότητας να αναδειχθεί η υπόσταση του θείου σε μία περίοδο κατά την οποία κυριαρχούν οι δογματικές και θεολογικές αντεγκλήσεις μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Ρώμης που τελικά οδήγησαν στο σχίσμα των δύο Εκκλησιών (1054). (9) Στο πλαίσιο αυτό, δογματικά θέματα, όπως η εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος και η ιδιοσυστασία των θείων μερών κυριαρχούσαν στους θεολογικούς κύκλους και προσδιόρισαν το ύφος και τη ρητορική της αντιπαράθεσης μεταξύ των δύο Εκκλησιών. (10) Η συγκρότηση, λοιπόν, της συγκεκριμένης τριανδρίας συσχετίζεται με την αναγκαιότητα ανάδειξης και προβολής της ορθόδοξης διδαχής περί της τριαδικότητας του θείου, που δημιουργείται εξαιτίας
Η βαρύνουσα δογματική νοηματοδότηση της εορτής διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην αναβίωση του ενδιαφέροντος για αυτήν κατά τη διάρκεια της παλαιολογείου περιόδου, όταν η βυζαντινή κοινωνία ταρασσόταν από σημαίνουσες εκκλησιαστικές έριδες και αντιπαραθέσεις, με σημαντικότερη τη διαμάχη για την ένωση των δύο Εκκλησιών. (11) Παρ’ όλα αυτά, η εορτή των Τριών Ιεραρχών θεωρείται από τον μέσο Νεοέλληνα κυρίως εορτή της ελληνικής παιδείας. Η σύνδεση αυτή δε φαίνεται να συντελέστηκε κατά την βυζαντινή περίοδο, παρ’ όλο που οι βυζαντινοί λόγιοι και θεολόγοι αναγνώριζαν την αρχαιογνωστική παιδεία των Τριών Ιεραρχών αλλά και το έργο τους ως οικουμενικών διδασκάλων και διακεκριμένων λογίων. (12) Ουσιαστικά, η σύνδεση αυτή συντελέστηκε από τους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς του νεοελληνικού κράτους κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, με πρωτεργάτη το Πανεπιστήμιο Αθηνών. (13) Ωστόσο, τα πρώτα σπέρματα αυτής της μετατροπής εντοπίζονται στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν ορισμένα εκπαιδευτικά ιδρύματα των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθιερώνουν να τελείται μνημόσυνο για τους ευεργέτες και τους συνδρομητές τους κατά την ημέρα εκείνη. (14) Προφανώς, η σύνδεση αυτή απορρέει από το γεγονός ότι οι συγκεκριμένοι ιεράρχες είχαν ουσιαστική και δυνατή αρχαιοελληνική παιδεία, με βάση την οποία αποκρυστάλλωσαν το ορθόδοξο δόγμα κατά την διάρκεια των μεγάλων δογματικών αντιπαραθέσεων του 4ου αιώνα. (15) Στο πλαίσιο αυτό, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, στις αρχές της δεκαετίας του 1840, καθιερώνει την τέλεση ενός θρησκευτικού μνημοσύνου προς τιμή των ευεργετών και των συνδρομητών του, στην προσπάθειά του να προβληθεί ως θεματοφύλακας των παραδοσιακών αξιών σε μία περίοδο έντονης αμφισβήτησης του, αλλά και να συνδεθεί με τον νεοσύστατο θεσμό της Αυτοκέφαλης Ελλαδικής Εκκλησίας. (16) Στο πλαίσιο αυτό, η εορτή των Τριών Ιεραρχών καθιερώνεται αρχικά ως ημέρα μνήμης και τιμής των ευεργετών του Πανεπιστημίου και αργότερα, στις αρχές της δεκαετίας του 1910, θεσμοθετείται επίσημα ως εκπαιδευτική εορτή, αρχικά μόνο για το Πανεπιστήμιο και αργότερα και για τις άλλες εκπαιδευτικές βαθμίδες. (17) Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η εκκλησιαστική εορτή μετατρέπεται σε εκπαιδευτική, με συνέπεια το δογματικό περιεχόμενο της να επισκιάζεται και να αναδεικνύεται πλέον ο πολιτισμικός χαρακτήρας της εορτής.
Παράλληλα, η μετατροπή της συγκεκριμένης θρησκευτικής εορτής σε εκπαιδευτική συντελείται σε μία περίοδο κατά την οποία το νεοσύστατο νεοελληνικό κράτος αναπτύσσει στρατηγικές συγκρότησης του εννοιολογικού υποστρώματος του ελληνικού εθνικισμού. (18) Στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας, οι εκπαιδευτικοί μηχανισμοί του νεοελληνικού κράτους αξιοποιούν την εορτή των Τριών Ιεραρχών, για να ενισχύουν τον μεταφυσικό χαρακτήρα της εθνικής παράδοσης και να προβάλλουν τη σύνδεση του ελληνικού πολιτισμού με την χριστιανική θρησκεία. (19) Η σύνδεση αυτή θεμελιώνεται στην καθιερωμένη ήδη από τη μέση βυζαντινή περίοδο αντίληψη ότι οι Τρεις Ιεράρχες συνέβαλαν αποφασιστικά στην αποκρυστάλλωση του ορθοδόξου δόγματος, επειδή αξιοποίησαν τα μεθοδολογικά εργαλεία του αρχαίου φιλοσοφικού στοχασμού, που κατείχαν σε μεγάλο βαθμό χάρη στην ουσιαστική και δυνατή κλασσική τους παιδεία. (20) Η αντίληψη αυτή αποτυπώνεται για πρώτη φορά στα εγκωμιαστικά κείμενα του Ιωάννη Μαυρόποδα, δηλαδή του λόγιου ιεράρχη που συγκρότησε το αγιολογικό σχήμα των Τριών Ιεραρχών κατά τη διάρκεια του 11ου αιώνα. Ο λόγιος αυτός ιεράρχης παρουσιάζει, σε ορισμένα σημεία των έργων του, τους Τρεις Ιεράρχες ως υπόδειγμα για τον σαφή προσδιορισμό των ορίων και των όρων προσέγγισης του αρχαιοελληνικού φιλοσοφικού στοχασμού από τους πιστούς της χριστιανικής θρησκείας. (21) Οι επισημάνσεις αυτές απετέλεσαν τη θεωρητική βάση για τον συσχετισμό της εορτής των Τριών Ιεραρχών με την ιδιοσυστασία του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού σε μία εποχή διαμόρφωσης της νεοελληνικής εθνικής συνείδησης. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η εκκλησιαστική και θρησκευτική εορτή των Τριών Ιεραρχών εξελίσσεται κατά κάποιο τρόπο και σε εθνική εορτή, που έρχεται μαζί με τις άλλες εθνικές εορτές να καλλιεργήσει το εθνικό φρόνημα των μαθητών και να προβάλλει συγκεκριμένες πτυχές της νεοελληνικής εθνικής ιδεολογίας.
Όσα έχουν προηγηθεί καθιστούν φανερό ότι η εορτή των Τριών Ιεραρχών αποτελεί μία εορτή με πολλαπλές νοηματοδοτήσεις. Σε γενικές γραμμές, πρόκειται για μία εκκλησιαστική εορτή, που, αν και στην αρχή προέβαλε μόνο το ορθόδοξο δόγμα περί Αγίας Τριάδος, σύντομα εξελίχθηκε σε μία εκπαιδευτική και εθνική εορτή, για να αναδείξει και να προβάλλει ορισμένα από τα στοιχεία εκείνα που έχουν θεωρηθεί βάση γι’ αυτό που ονομάζεται ευρωπαϊκό πνεύμα, δηλαδή την χριστιανική θρησκεία και τον ελληνικό πολιτισμό. Τα στοιχεία αυτά έχουν έρθει εδώ και αρκετό καιρό αντιμέτωπα με μία γενικότερη τάση αμφισβήτησης και υποβάθμισης, μία τάση που εγγράφεται στο γενικότερο πλαίσιο της πνευματικής κρίσης που προκλήθηκε από την επίπλαστη ευμάρεια των τελευταίων ετών. Η ευμάρεια αυτή κατέστησε αδιάφορη τη μελέτη του ελληνικού πολιτισμού και πολύ περισσότερο καταδικαστέα οποιαδήποτε σύνδεση της καθημερινότητας με το ορθόδοξο εκκλησιαστικό βίωμα. Ωστόσο, η τρέχουσα κρίση κατέστησε αναγκαίο να επανακαθορίσουμε τις πνευματικές και ηθικές μας προτεραιότητες, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από την παιδεία και την χριστιανική πνευματικότητα. Για αυτό τον λόγο, λοιπόν, ο ουσιαστικός και κυρίως ο πνευματικός εορτασμός της σημερινής εορτής καθίσταται όσο ποτέ άλλοτε αναγκαίος και επίκαιρος.
———————————————————————————————————————————————————————————————————————
1.Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στον Ιερό Ναό Αγίου Νικολάου Σπάρτης την 30η Ιανουαρίου 2013, στο πλαίσιο του εορτασμού των Τριών Ιεραρχών.
2.Αναφέρω απολύτως ενδεικτικά ορισμένες πολύ σημαντικές μελέτες, που έχουν θέσει στο κέντρο του ενδιαφέροντος τους την ανάλυση του πολιτικού συμβολισμού: Maurice Agulhon, Marianne au combat: Imagerie et symbolique ripublicaine en France de 1789 à 1880, Paris 1979• Mona Ozouf, La fête révolutionnaire, 1789-1799, Paris 1976• George Mosse, The Nationalization of the Masses. Political Symbolism and Mass Movements in Germany from the Napoleonic Wars through the Third Reich, Νew York 1975.
3.Για το περιεχόμενο αυτό, βλ. π. Γ. Δ. Μεταλληνού, Η Θεολογική Μαρτυρία της Εκκλησιαστικής Λατρείας, Αθήνα 19962, 305 κ.ε.
4.Για το θέμα αυτό, βλ. ενδεικτικά Απ. Β. Νικολαϊδης, Η κοινωνική Δυναμική των Εορτών. Κοινωνική προσέγγιση του ορθοδόξου εκκλησιαστικού εορτολογίου, Αθήνα 2002, 102 κ.ε., όπου εξετάζονται οι περιπτώσεις κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών νοηματοδοτήσεων μίας ορθόδοξης εκκλησιαστικής εορτής.
5.Ελισάβετ Σωτηρούδη, Η Αγιολογική Παραγωγή κατά τον 11ο αιώνα. Η Περίπτωση του Ιωάννη Μαυρόποδα, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2012, 147 – 149 (στο εξής Σωτηρούδη, Αγιολογική Παραγωγή) ∙ Έφη Γαζή, Ο Δεύτερος Βίος των Τριών Ιεραρχών. Μία Γενεαλογία του «Ελληνοχριστιανικού Πολιτισμού», Αθήνα 20042, 136 -137 (στο εξής Γαζή, Δεύτερος Βίος) • Ν. Β. Λινάρδος, Οι Τρεις Ιεράρχες υπό Βυζαντινών εγκωμιαζόμενοι, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2005, 125 – 131 (στο εξής Λινάρδος, Τρεις Ιεράρχες). Για το σχήμα των Τριών Ιεραρχών στη θεολογική σκέψη μέχρι και τον 11ο αιώνα, βλ. Λινάρδος, Τρεις Ιεράρχες, 136 – 141.
6.Γαζή, Ο Δεύτερος Βίος, 136 κ.ε., όπου επιχειρείται μία αναλυτική σκιαγράφηση των ιστορικών παραμέτρων καθιέρωσης της εκκλησιαστικής εορτής των Τριών Ιεραρχών.
7.Για τα υμνολογικά, αγιολογικά και εγκωμιαστικά κείμενα του Ιωάννη Μαυρόποδα προς τιμή των Τριών Ιεραρχών, βλ. Σωτηρούδη, Αγιολογική Παραγωγή, 147 κ.ε., όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.
8.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 140 – 143.
9.Για μία πρόχειρη επισκόπηση των θεολογικών και δογματικών αντεγκλήσεων μεταξύ των δύο Εκκλησιών κατά τον 11ο αιώνα, βλ. Βλ. Ιω. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία. Από την Εικονομαχία μέχρι τη Μεταρρύθμιση, τ. Β΄, Αθήνα 20023, 164 κ.ε.
10.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 140 – 143.
11.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 142 – 143 • Λινάρδος, Τρεις Ιεράρχες, 280 – 281.
12.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 143.
13.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 35 κ.ε.
14.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 106 κ.ε.
15.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 78 κ.ε.
16.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 94 κ.ε.
17.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 116 κ.ε.
18.Για τη διαμόρφωση της νεοελληνικής εθνικής συνείδησης, βλ. Ν. Σβορώνος, Το ελληνικό έθνος: Γένεση και διαμόρφωση του νέου ελληνισμού, Αθήνα 2004.
19.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 62 κ.ε.
20.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 215 κ.ε.
21.Γαζή, Δεύτερος Βίος, 187 κ.ε.
