Το ερειπωμένο σήμερα μονύδριο του Αγ. Δημητρίου βρίσκεται στην πλαγιά ενός υψώματος βορειοανατολικά του ορεινού οικισμού της Αναβρυτής, που είναι κτισμένος σε απόσταση μόλις 15 χλμ Δ-ΝΔ από την πόλη της Σπάρτης. Η πρόσβαση σε αυτό γίνεται σήμερα χάρη σε έναν χωματόδρομο που ξεκινά λίγο μετά τον συνοικισμό Καλαμαραίικα της Αναβρυτής, και διανοίχθηκε μόλις το καλοκαίρι του 2005.
Δεν είναι γνωστό τίποτα για την ιστορία του μονυδρίου μέχρι και τα τέλη του 17ου αιώνα, όταν οι Βενετοί, οι οποίοι μόλις πρόσφατα είχαν κατακτήσει την Πελοπόννησο (1685), προβαίνουν σε καταγραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας της Πελοποννήσου. Το μονύδριο του Αγ. Δημητρίου καταγράφεται τότε μεταξύ των μοναστηριών που υπάγονταν στη μητρόπολη Λακεδαιμονίας, γεγονός που μας επιτρέπει να γνωρίζουμε την έκταση και το είδος της κτηματικής περιουσίας που το μονύδριο κατείχε τότε. Οι επόμενες μαρτυρίες για το μονύδριο ανάγονται στην καποδιστριακή περίοδο, όταν ο Ιωάννης Καποδίστριας μεριμνά για την καταγραφή των μοναστηριών της επικράτειάς του. Η μαρτυρία των καποδιστριακών αρχείων αποκαλύπτει αφ’ ενός ότι το μονύδριο δεν είχε καταστραφεί κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας και αφ’ ετέρου ότι σε αυτό διέμεναν αρχικά δύο και αργότερα τρεις μοναχοί που είχαν εγκατασταθεί εκεί από το Άγιο Όρος και οι οποίοι ζούσαν σε καθεστώς απόλυτης ένδειας. Ο μικρός αριθμός των μοναχών που διαβιούσαν στο μονύδριο είχε ως συνέπεια τη διάλυσή του και την υπαγωγή του στην Ιερά Μονή Αγ. Τεσσαράκοντα Μαρτύρων Λακεδαίμονος κατά την εφαρμογή της αντιμοναστηριακής πολιτικής της Αντιβασιλείας (1833-1835), οπότε κάθε μονή με λιγότερους από έξι μοναχούς διαλύθηκε. Μία σειρά αδημοσίευτων προς το παρόν εγγράφων που αποθησαυρίζονται σήμερα στα Γενικά Αρχεία Κράτους, αποκαλύπτουν τον τρόπο αξιοποίησης της κτηματικής και λοιπής περιουσίας της διαλυθείσης μονής μέχρι και το 1837, καθώς και τις περιπέτειες των ιερών σκευών της. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1851, ένας ηλικιωμένος ιερομόναχος από τα Κύθηρα διαβιούσε στο μονύδριο, όπως γίνεται γνωστό από αδημοσίευτο μέχρι στιγμής έγγραφο του αρχείου της Ι. Μ. Αγ. Τεσσαράκοντα Μαρτύρων Λακεδαίμονος. Αυτή αποτελεί και την τελευταία γνωστή μαρτυρία για το μονύδριο αυτό. Πέρα όμως από τις πληροφορίες των αρχειακών τεκμηρίων, ιστοριοδίφες που έδρασαν στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα υποστήριξαν ατεκμηρίωτα ότι στο συγκεκριμένο μονύδριο λειτουργούσε σχολείο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Από τα κτήρια που αποτελούσαν κάποτε το μονύδριο του Αγ. Δημητρίου Αναβρυτής διατηρείται σήμερα σε σχετικά καλή κατάσταση μόνο το καθολικό, που καταλαμβάνει τη νότια περιοχή του περιβόλου του μονυδρίου. Πρόκειται για έναν απλό μονόχωρο καμαροσκεπή δρομικό ναό στα δυτικά του οποίου προστέθηκε μεταγενέστερα ξυλόστεγος νάρθηκας. Στον νότιο τοίχο του καθολικού εφαπτόταν παρεκκλήσι, αφιερωμένο κατά επισφαλή τοπική παράδοση στους Αγ. Τεσσαράκοντα Μάρτυρες, που σήμερα έχει καταρρεύσει σχεδόν εξ ολοκλήρου. Στα βορειοδυτικά του νάρθηκα υψώνεται ερειπωμένο διώροφο κτίσμα, που προφανώς θα χρησίμευε ως κελιά των μοναχών που μόναζαν κατά καιρούς εκεί. Τα κτίσματα αυτά περιβάλλονταν από περίβολο ακανόνιστου σχήματος από τον οποίο διατηρούνται σήμερα μόνο ορισμένα τμήματα ύψους ακόμα και δύο μέτρων.
Το καθολικό του μονυδρίου ήταν κατάκοσμο με αρκετά ενδιαφέροντα τοιχογραφικό διάκοσμο που όμως δεν διατηρείται σήμερα ακέραιος. Οι διατηρούμενες, ωστόσο, παραστάσεις καθιστούν φανερό ότι πρόκειται για έργα δόκιμου καλλιτέχνη, για τον οποίο μπορούμε να υποθέσουμε, βάσει τεχνοτροπικών συγκρίσεων, ότι προερχόταν από τον κύκλο των αδελφών Μόσχων, σημαντικών καλλιτεχνών από το Ναύπλιο που δραστηριοποιούνταν καλλιτεχνικά στον πελοποννησιακό χώρο κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών του 17ου αι. Ο άγνωστος πλην όμως δόκιμος αυτός καλλιτέχνης διακόσμησε το καθολικό του μονυδρίου στις αρχές του 17ου αι., όπως γίνεται φανερό από την τελείως φθαρμένη σήμερα κτητορική επιγραφή που υπάρχει στο ανατολικό άκρο του νοτίου τοίχου και που μας αποκαλύπτει πλέον μόνο το έτος περάτωσης του τοιχογραφικού διακόσμου του μνημείου (1608).
Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ερειπωμένου αυτού μονυδρίου αποτελεί ένα ακόμα τεκμήριο της οικονομικής ανάπτυξης του ορεινού οικισμού της Αναβρυτής, ο οποίος κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας αποτελούσε ένα από τα πιο σημαντικά κέντρα επεξεργασίας δερμάτων στη Νότια Πελοπόννησο.
(επιμέλεια κειμένου: Δημήτριος Θ. Βαχαβιώλος, φωτογραφίες: Γεώργιος Μακεδονόπουλος)

Βιβλιογραφία:
Π. Α. Κομνηνός, Λακωνικά χρόνων προϊστορικών τε και ιστορικών, εν Αθήναις 1896, 285.
Π. Χ. Δούκας, Η Σπάρτη διά μέσου των αιώνων, εν Νέα Υόρκη 1922, 581.
Τ. Αθ. Γριτσόπουλος, «Αναβρυτή η λακωνική», Χρονικά του Μοριά 1 (1952), 93-94
Δ. Θ. Βαχαβιώλος, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Αγ. Δημητρίου Αναβρυτής στη Λακωνία (1608), αδημοσίευτη διπλωματική εργασία, Ιωάννινα 2006.