Βορειοδυτικά της Αναβρυτής, σε μια περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους με θέα την κοιλάδα του Ευρώτα, βρίσκεται το σπηλαιομονάστηρο της Παναγίας Ζαγούνας ή Ζαγκούνας.
Το Καθολικό, που βρίσκεται εντός σπηλαίου, διασώζει ελάχιστες πλέον αγιογραφίες. Μία χαρακτηριστική είναι αυτή του δικαίου Μελχισεδέκ εντός του Ιερού Βήματος, όπως και αρχιερέων εντός της κοιλότητας που επέχει θέση Αγίας Τράπεζας στην κόγχη.
Στον περίβολο της Μονής διασώζεται επιγραφή, η οποία αναφέρει: «ΑΨΝΔ’ (=1754) ΙΟΥΛΙΟΥ Α΄ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΟΤΑΤΟΥ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΗΑΣ ΚΥΡΙΟΥ ΑΝΑΝΙΑ ΚΑΙ ΗΓΟΥΜΕΝΕΒΟΝΤΟΣ Ο ΠΑΝΟΣΙΩΤΑΤΟΣ ΚΥΡ ΠΑΥΝΟΥΤΙΟΣ ΑΠΟ ΖΑΤΟΥΝΑ ΗΦΕΡΕΝ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΓΚΥΚΥΤΑΤΟΝ ΥΔΟΡ ΠΑΝΩΡΑΙΟΝ ΗΣ ΤΗΝ ΜΟΝΗΝ ΤΗΣ ΖΑΓΟΥΝΑΣ».
Ο μνημονευόμενος Μητροπολίτης Λακεδαιμονίας Ανανίας, ένδοξο τέκνο της Δημητσάνας, ανήλθε στον θρόνο του Μυστρά το 1750 και παρέμεινε έως το 1760, οπότε φονεύθηκε από τους Τούρκους και αναδείχθηκε μάρτυρας της Πίστεως και της Πατρίδος. Προσφάτως δε αγιοκατάχθηκε. Η δε Ζάτουνα είναι η κοντινή στη Δημητσάνα γορτυνιακή κώμη.
Κατ’ ανακοίνωση του αείμνηστου Αναβρυτιώτη διδασκάλου Γ.Π. Τράγκα προς τον αείμνηστο ιστορικό Τάσο Γριτσόπουλο, στο Μοναστήρι βρισκόταν σφραγίδα που έφερε τα εξής: «Βουλοτίρηον του χρισολακάθου Ζαγούνας Ήσοδος 1720».
Το Χρυσολάγκαδο είναι πηγή ύδατος, λίγο ψηλότερα της Ζαγούνας. Αυτό επαληθεύεται και από τα έγγραφα πλειστηριασμού και ενοικιάσεων των κτημάτων της Μονής Ζαγούνας στις θέσεις ‘’Πακωτά’’, ‘’Λάκκος’’, ‘’Βρύση Χρυσολαγγάδου’’, μετά την διάλυση της Μονής κατά το έτος 1837.
Σημειώνεται, τέλος, ότι δύο αξιολογώτατοι κληρικοί και κωδικογράφοι προέρχονταν από την Αναβρυτή κι εκεί φαίνεται ότι ανέπτυξαν αρχικώς πνευματική δραστηριότητα: ο Επίσκοπος Βρεσθένης Παρθένιος και ο Πρωτοσύγκελος, Άγιος Γαλακτίωνας.

(Επιμέλεια κειμένου – φωτογραφίες: Δημήτριος Μπαγιώκος)